Ελλάδα και Ισπανία – Κριτική

Κριτική
ΣΤΑΝΤΗΣ Ρ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – Ελευθεροτυπία 07/03/2008
http://archive.enet.gr/online/online_issues?pid=51&dt=07/03/2008&id=52756216

Ιστοριογραφία
Μεταξάς και Φράνκο
Βίοι παράλληλοι ή ασύμβατοι;
1936, Ελλάδα και Ισπανία
ΕΠΙΜ.: ΔΗΜ. ΦΙΛΙΠΠΗΣ
«ΒΙΒΛΙΟΡΑΜΑ»
ΣΕΛ. 280

Ο τόμος «1936, Ελλάδα και Ισπανία» περιλαμβάνει τα κείμενα των 10 ανακοινώσεων της ομώνυμης Ημερίδας, που οργανώθηκε από το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Παντείου Πανεπιστημίου σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Θερβάντες τον Μάιο του 2006. Βασικό θέμα: η παράλληλη εξέταση δύο χωρών που γνώρισαν εμφύλιο στη διάρκεια του 20ού αιώνα. Σημαίνουσες προσωπικότητες κι εμπνευστές αυταρχικών καθεστώτων, ο Μεταξάς στη μια και ο πολύ μακροβιότερος Φράνκο στην άλλη, είχαν ασφαλώς κοινά σημεία αλλά και καταφανείς διαφορές. Τα θέματα που ανοίγονται, μεγάλα, κι από κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής πλευράς, πολλά πρέπει να μπουν στο μικροσκόπιο. Οι συγκεκριμένες ανακοινώσεις βοηθάνε στην έρευνα καινούριων τομέων και στην αναζήτηση κοινών εμπειρίων και αλληλεπιδράσεων στον ευρωπαϊκό χώρο. Αγνωστες ώς σήμερα πτυχές της γένεσης των δύο δικτατοριών φωτίζονται και αποκαλύπτονται στοιχεία πολύ ενδιαφέροντα για πρόσωπα και καταστάσεις που και από στενή ελληνική σκοπιά να τα βλεπε κανείς, έχουν μεγάλη σημασία.

Ποιος, λ.χ., θυμάται τα δημοσιεύματα «έγκριτων» πνευματικών μας, όπως του Σπ. Μελά ή του Ν. Καζαντζάκη για τον ισπανικό εμφύλιο, και πώς άραγε να σταθμίσουμε τον ρόλο τους μες στη δίνη των αντιμαχόμενων παρατάξεων;

Στη μελέτη του Β. Αγγελή καταδεικνύεται τεκμηριωμένα η άκριτη αναπαραγωγή της φασιστικής ισπανικής προπαγάνδας στα κείμενα του Μελά, που δεν δίσταζε να χαρακτηρίζει τον πραξικοπηματία Φράνκο ως… «λυτρωτή και οικοδόμο», «ήρωα», «δημιουργό Ιστορίας» και να διαβεβαιώνει ότι ο στρατηγός είναι «μία θρησκεία, μία πίστις»! Αντίστοιχα και ο -μην τα ρωτάς πόσο «ελευθερόφρων» τάχα- Καζαντζάκης, έχοντας περάσει στην Ισπανία από τα εθνικιστικά εδάφη, ενώ αξιώνει και αντικειμενικότητα και αμεροληψία δήθεν, δεν διστάζει μέσα σ έναν αλληλοσπαραγμό να παραλληλίσει την πολιορκία του εθνικιστού στρατού στο Αλκάθαρ από τους Δημοκρατικούς ως …«το Μεσολόγγι της Ισπανίας»! Και μη δεν είν ο ίδιος άνθρωπος που από τη μια συμφωνούσε με τον αναρχικό Ουναμούνο κι από την άλλη γράφει ανερυθρίαστα πως: «Ο φασισμός κι ο χιτλερισμός είναι φαινόμενα βαθιά σημαντικότατα, άξια του πιο μεγάλου σεβασμού και φόβου», και ότι «ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ είναι δύο μεγάλοι πρωταθλητές που συντελούν με τον τρόπο τον εδικό τους να λυθεί το τρομακτικό παγκόσμιο δράμα που ζούμε»! Φυσικά, όπως εύστοχα επισημαίνει ο συντάκτης, στο γνωστό βιβλίο «Ταξιδεύοντας: Ισπανία» του Καζαντζάκη ούτ όλες οι ανταποκρίσεις του απ την εθνικιστική Ισπανία του 1936-37 έχουν περιληφθεί (για «ευνόητους» λόγους!), αλλά και σ όσες περιελήφθησαν έχει πέσει βαρύ ψαλίδισμα! Πόσα έχουμε να μάθουμε εγκαταλείποντας τις λατρείες στα πολυπροβεβλημένα «είδωλά» μας και μελετώντας τα από κοντά…

Εξίσου αποκαλυπτικό το κείμενο του επιμελητή του τόμου Δ. Φιλιππή, για τα τεκταινόμενα τόσο στην Αθήνα, στην κατειλημμένη με το «έτσι θέλω» απ τους εθνικιστές ισπανική δημοκρατία της οδού Σκουφά, όσο και στα διπλωματικά γραφεία της επίσημης δημοκρατικής κυβέρνησης στη Θεσσαλονίκη, τις απερίγραπτες ίντριγκες για τον προσεταιρισμό του μεταξικού καθεστώτος, που ωστόσο τηρούσε «άψογον στάσιν», αλλά και την ωμά κατασκοπική δράση του εθνικιστή επιτετραμμένου. Εκεί συλλαμβάνει κανείς επίσης την ιδιαίτερη αξία που χε η Ελλάδα, ως σημείο φόρτωσης και αποστολής πυρομαχικών στους Δημοκρατικούς της Βαρκελώνης – λαθραίων φυσικά, εφόσον οι Αγγλογάλλοι είχαν επιβάλει εμπάργκο στις πωλήσεις όπλων προς τους αντιμαχόμενους, ενώ Γερμανοί και Ιταλοί προμήθευαν αθρόα τους φρανκικούς! Ενα λαθρεμπόριο που διεξαγόταν υπό λαμπρούς διεθνείς οιωνούς και με την ανοχή της 4ης Αυγούστου, μέσω των επιχειρήσεων του εθνικού μας ευεργέτη Μποδοσάκη… Ο προσεκτικός μελετητής θα διασταυρώσει εδώ ελάχιστα γνωστές στους νεότερους πληροφορίες, για το πώς ακριβώς δημιουργήθηκαν αμύθητες περιουσίες πάνω σ ένα βρόμικο παιχνίδι ψεύτικων φορτώσεων και καταδόσεων κατόπιν των πλοίων, για να βυθιστούν από τους αντιπάλους και να εισπραχθούν ασφάλιστρα.

Βιβλία σαν αυτό επιβεβαιώνουν πόσο επιτακτικά οφείλει πλέον η επιστημονική έρευνα να εγκαταλείψει τον τουρκοκληρονομημένο απομονωτισμό, τις εθνικές παρωπίδες που της στερούν τη δυνατότητα σφαιρικών θεωρήσεων, και να πάψει να βλέπει αρτηριοσκληρωτικά ό,τι συνέβη σε τούτο τον τόπο, ως «μοναδικό» κι αποκομμένο από τον υπόλοιπο κόσμο και τις διεθνείς εξελίξεις…

Ηλιας Μαγκλινης, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 23-02-2008
Σελιδοδεικτες
Ελλάδα – Ισπανία: Βίοι παράλληλοι
1936 Ελλάδα και Ισπανία Επιμέλεια
Δημήτρης Ε. Φιλιππής
εκδ. Βιβλιόραμα, σελ. 284

Ελλάδα-Ισπανία «βίοι» παράλληλοι, τουλάχιστον σε μία συγκεκριμένη φάση της σύγχρονης Ιστορίας. Δεν μιλάμε τόσο για τους δύο αιματηρούς εμφυλίους που στιγμάτισαν τις δύο χώρες με δέκα χρόνια διαφορά (1936-39 στην Ισπανία, 1946-49 στην Ελλάδα), όσο για τα απρόσμενα πολλά κοινά σημεία που έφεραν κοντά τις δύο χώρες ιδίως εκείνη τη χρονιά, το 1936. Αυτήν την πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή εξετάζουν ειδικοί επιστήμονες στον παρόντα τόμο, τον οποίο επιμελήθηκε ο Δημήτρης Φιλιππής, ο οποίος υπογράφει την εισαγωγή και μία από τις μελέτες. Το βιβλίο περιλαμβάνει τα πρακτικά της επιστημονικής συνάντησης, που οργανώθηκε τον Μάιο του 2006 υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου Θερβάντες και του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Ελληνες και Ισπανοί ιστορικοί ρίχνουν φως σε αυτή την παράλληλη πορεία των δύο χωρών προς τον αυταρχισμό. Χωρισμένος σε τέσσερα μέρη («Συγκλίσεις ανά Δημοκρατία και παρουσίαση κατά Λαϊκό Μέτωπο», «Προπαγάνδα, διπλωματικός εμφύλιος και Σεφαραδίτες», «Ο μεγάλος φόβος στην κοινωνία και την τέχνη» και « Το διεθνές σκηνικό και η διπλωματία του λαθρεμπορίου»), ο τόμος μας μεταφέρει σε μια χρονική περίοδο όπου και για τις δύο χώρες επικρατούσε μια απατηλή ησυχία μα και φόβος. Ηταν η ύποπτη ηρεμία λίγο πριν από την καταιγίδα. Για την Ισπανία αυτό σήμαινε το αιματοκύλισμα ενός εμφύλιου σπαραγμού και την εδραίωση μιας μακροχρόνιας δικτατορίας. Για τη χώρα μας το δράμα ξεκίνησε αντίστροφα: από την εδραίωση της μεταξικής δικτατορίας, στις 4 Αυγούστου του 1936, στην είσοδο της χώρας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και στη γερμανική Κατοχή για να φτάσουμε, τέλος, στον εμφύλιο. Ισπανοί και Ελληνες ιστορικοί (Α. Ελεφάντης, Θ. Σφήκας, Ν. Α. Ρήγος, Πέδρο Μπάδενας ντε λα Πένια, Ραφαέλ Κρουθ, Αντ. Ζαχαρέας, Μ. Λυμπεράτος, Κ. Κατσούδας, Enric Ucelay-Da Cal, Edward Malefakis, Philip Minehan, κ.ά.) επιχειρούν νέες συγκριτικές αναγνώσεις των σημαντικών γεγονότων: ο «ισπανικός διπλωματικός εμφύλιος στην Ελλάδα», το «φρανκικό διπλωματικό πραξικόπημα στην Αθήνα», ο Πικάσο και η «Γκερνίκα» κ.ά. Συλλογική έρευνα πάνω σε ένα από τα παράξενα γυρίσματα της Ιστορίας, από αυτά που σου αφήνουν έντονο άρωμα τραγωδίας.

Δημήτρης ΜΠΑΧΑΡΑΣ, ΑΥΓΗ, 06/07/2008
http://www.avgi.gr/NavigateActiongo.action?articleID=402235

Ελλάδα και Ισπανία στην κόψη του φασισμού
1936, Ελλάδα και Ισπανία,
επιμ. Δ. Φιλιππής,
εκδόσεις Βιβλιόραμα, σελ. 280

Ο συλλογικός αυτός τόμος που εκδόθηκε με τη συνεργασία τριών φορέων (Πάντειο Πανεπιστήμιο, εκδόσεις Βιβλιόραμα και Ινστιτούτο Θερβάντες) αποτελεί ουσιαστικά την έγγραφη αποτύπωση των ανακοινώσεων της ημερίδας που έγινε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (19 Μαΐου 2006) και είχε στόχο την ανάδειξη των διαφορών και ομοιοτήτων των ιστορικών εξελίξεων στην Ελλάδα και την Ισπανία με επίκεντρο το 1936, έτος-στροφή και για τις δύο χώρες. Όπως σωστά αναφέρει και ο καθηγητής του Παντείου Π. Παπαστράτης, που προλογίζει το βιβλίο, ένα από τα σημαντικά στοιχεία αυτού του τόμου είναι η πρωτοτυπία αρκετών άρθρων, καθώς και το γεγονός ότι δόθηκε ιδιαίτερο βάρος στη σύγκριση μεταξύ των δύο χωρών. Με αυτή τη συλλογή άρθρων λοιπόν η ελληνική βιβλιογραφική σκηνή εμπλουτίζεται με ένα χρήσιμο εργαλείο για όλους τους ερευνητές και ενδιαφερόμενους, τόσο της συγκριτικής ιστορίας όσο και της ενδιαφέρουσας αυτής περιόδου της ελληνικής ιστορίας, που δεν έχει απασχολήσει εκτενώς την ακαδημαϊκή κοινότητα στην Ελλάδα.
Σε έναν αρκετά κατατοπιστικό πρόλογο, ο επιμελητής της έκδοσης, Δ. Φιλιππής, περιγράφει εν συντομία τα κεντρικά σημεία των άρθρων που ακολουθούν, ενώ χρήσιμα είναι τα χρονολόγια -και για τις δύο χώρες- που παρατίθενται στην αρχή του βιβλίου. Σωστή χωροθετικά είναι η τοποθέτηση του άρθρου του E. Malefakis στην αρχή, αφού με μια σύντομη αλλά περιεκτική περιγραφή της πορείας των δύο χωρών προς την κατάλυση των δημοκρατικών καθεστώτων, θα δώσει επιτυχώς το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, ενώ δεν λείπουν και οι συγκριτικές παρεμβολές κατά περίσταση, που εισάγουν τον αναγνώστη στην ανάλυση που θα ακολουθήσει αργότερα. Βέβαια, το πιο σημαντικό ίσως συστατικό του άρθρου είναι η υπογράμμιση των στοιχείων που διαφοροποιούν την Ελλάδα από την Ισπανία, όσον αφορά τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, υπογράμμιση απαραίτητη μεθοδολογικά για κάθε είδους συγκριτική μελέτη.
Το άρθρο του P. Minehan επικεντρώνεται στη σύγκριση μεταξύ Ελλάδας του 1944 και Ισπανίας του 1936, θεωρώντας ότι οι ομοιότητες ήταν περισσότερες μεταξύ αυτών των περιόδων, ως προς τις λεγόμενες “επαναστατικές συνθήκες”. Θέτοντας το πολύ βασικό ερώτημα, γιατί οι Έλληνες του 1936 δεν αντέδρασαν όπως οι Ισπανοί κατά το ίδιο έτος στο πραξικόπημα και γιατί δεν οδηγήθηκαν επίσης σε εμφύλιο πόλεμο, εύκολα θα “καταδείξει” τις εντελώς διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες ανάμεσα στις δύο χώρες κατά το 1936 και έτσι θα οδηγηθεί στη σύγκριση με την Ελλάδα του 1944. Παρʼ όλα αυτά, κεντρική θέση στο άρθρο κατέχει η ερμηνεία του Minehan, όσον αφορά τη σχέση των δύο εμφυλίων πολέμων με τον ξένο παράγοντα και συγκεκριμένα με τις πολιτικές της Σοβιετικής Ένωσης και των Βρετανών, καθώς και με τον γενικότερο αντικομμουνισμό της περιόδου.
Ο Μ. Λυμπεράτος στρέφεται κυρίως στη σύγκριση μεταξύ της συνεργασίας των αριστερών και δημοκρατικών δυνάμεων στην Ελλάδα σε σχέση με την συνεργασία των παραπάνω δυνάμεων στην υπόλοιπη Ευρώπη εναντίον του φασισμού, και καταλήγει στο συμπέρασμα πώς η κυριότερη αιτία της μη επιτυχίας της συνεργασίας (σε σύγκριση με την Ισπανία, όπου πέτυχε) ήταν η δυσπιστία μεταξύ των διαφόρων αριστερών και δημοκρατικών δυνάμεων μεταξύ τους.
Στο δεύτερο μέρος, ο Β. Αγγελής επισημαίνει τον διττό ρόλο του ισπανικού εμφυλίου παγκοσμίως, ως προπαγανδιστικό και συμβολικό μέσο τόσο για τους κομμουνιστές όσο και για τους εθνικιστές, και επικεντρώνεται στη στάση του ελληνικού Τύπου απέναντι στον Φράνκο, πριν και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το πώς η μεταξική προπαγάνδα εκμεταλλεύτηκε τις αφηγήσεις του Σ. Μελά και του Ν. Καζαντζάκη από την Ισπανία μετά το 1939, αλλά και πώς η ισπανική εθνικιστική προπαγάνδα, μέσω της πρεσβείας της και της έκδοσης στα ελληνικά ενός εντύπου των Ισπανών εθνικιστών, έπαιξε καταλυτικό ρόλο.
Ο Δ. Φιλιππής στο δικό του άρθρο, στηριζόμενος κυρίως στα ισπανικά αρχεία, αναφέρεται στην κατάληψη της ισπανικής πρεσβείας στην Αθήνα από τον Ισπανό εθνικιστή διπλωμάτη Ρομέρο, και αναλύει ένα μέρος των διπλωματικών εγγράφων που αφορούσαν τον έλεγχο του λαθρεμπορίου όπλων του Μποδοσάκη προς την Ισπανία.
Ο Κ. Κατσούδας ασχολείται με τους Σεφαραδίτες Εβραίους της Θεσσαλονίκης και τον κομβικό ρόλο του μοναδικού επίσημα αναγνωρισμένου Ισπανού πρέσβη στην Ελλάδα -των Δημοκρατικών- ο οποίος προσπάθησε να πάρει με το μέρος του τους Σεφαραδίτες, χωρίς όμως επιτυχία. Ταυτόχρονα, επισημαίνει την αδιαφορία των εθνικιστών απέναντι στο ζήτημα, αφού έτσι κι αλλιώς τοποθετούνταν αρνητικά απέναντι στους Εβραίους.
O Morcillo κάνει μια σύντομη αναδρομή στο ζήτημα της υπηκοότητας των Σεφαραδιτών της Θεσσαλονίκης και δείχνει με πιο τρόπο η μεταξική κυβέρνηση αναγνώρισε τελικά την ισπανική υπηκοότητα σε 144 οικογένειες, σώζοντάς τις από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης μετά την έναρξη του πολέμου.
Στο τρίτο μέρος, που είναι αφιερωμένο στην κοινωνία και την τέχνη, ο Rafael Cruz κάνει μια ιστορική ανασκόπηση στα πολιτικά τεκταινόμενα στην Ισπανία το 1936 και στη σχέση τους με την κοινωνία, επισημαίνοντας την καλλιέργεια του κλίματος φόβου που δημιουργήθηκε πριν το 1936, κυρίως από τη δεξιά αντιπολίτευση.
Ο Α. Ζαχαρέας μας δίνει τον τόνο στην τέχνη και στον τρόπο καταγραφής της ιστορίας μετά την “Γκουέρνικα” του Πικάσο. Δίνοντας βάρος στο ντοκιμαντέρ του BBC για τον εμφύλιο με βάση τον πίνακα, στο θεατρικό έργο του Αραμπάλ “Γκερνίκα” και στην άποψη του ίδιου του Πικάσο για το έργο, στοιχειοθετεί την άποψη πως ο πίνακας έδωσε νέες διαστάσεις, τόσο στην ιστορικότητα-θέση του βομβαρδισμού της ομώνυμης πόλης όσο και στην ανάγνωση του ισπανικού εμφυλίου παγκοσμίως.
Στο τέταρτο μέρος, όπου αναλύεται το διεθνές σκηνικό και η διπλωματία του λαθρεμπορίου, ο E. Ucelay-Da Cal αναφέρεται στο πρόβλημα της Μοναρχίας και της Δημοκρατίας στις χώρες της Μεσογείου κατά το μεσοπόλεμο, κάνοντας τη σύγκριση μεταξύ Ελλάδας και Ισπανίας, ενώ ο Θ. Σφήκας αναφέρεται στην εξωτερική πολιτική του καθεστώτος Μεταξά, που ενώ ιδεολογικά συμφωνούσε με τον Φράνκο, δίσταζε να εκδηλωθεί ανοιχτά υπέρ των εθνικιστών, φοβούμενο τις επιπτώσεις που θα μπορούσε να είχε για την Ελλάδα ενδεχόμενη νίκη των εθνικιστών, σε συνδυασμό με τα επεκτατικά σχέδια της Ιταλίας στην ανατολική Μεσόγειο. Σημαντικό συμπέρασμα του άρθρου είναι η έκδηλη αδυναμία των ελλήνων διπλωματών να κατανοήσουν το βαθύτερο νόημα των διεθνών εξελίξεων εκείνη την εποχή.
Καταλήγοντας, μπορούμε να πούμε ότι, στον παρόντα τόμο, το συνολικό εγχείρημα μιας συγκριτικής μελέτης μεταξύ Ελλάδας και Ισπανίας είναι επιτυχημένο και σίγουρα ανάλογες προσπάθειες που εντάσσουν την πρόσφατη ελληνική ιστορία στην ευρωπαϊκή συγκυρία εξυπηρετούν τη βαθύτερη κατανόησή της, παρά τις αδυναμίες που συνήθως ελλοχεύουν στα πρώτα, όπως αυτό, βήματα.
Ο Δημήτρης Μπαχάρας είναι ιστορικός.

Άλλες κριτικές…
Κ. Παπαγιώργης, περιοδικό Αθηνόραμα, 10.1. 2008 (1936: Ελλάδα και Ισπανία)
Ν. Ντόκας-Β.Κ.Καλαμαράς, Βιβλιοθήκη/Ελευθεροτυπία, 13-6-2008 [Τι Φράνκο, τι Μεταξάς-Δημήτρης Ε. Φιλιππής (επιμ.), Ελλάδα και Ισπανία, Βιβλιόραμα]
Δ. Μουσμούτης, περιοδικό Ιστορία, τχ. 484, Οκτώβριος 2008 (1936:Ελλάδα και Ισπανία).

Comments are closed.